परम्परागत किसिमले अब चल्दैन

पर्यटन बोर्डमा मेरा १२ वर्ष

सुभाष निरौला

वरिष्ठ निर्देशक, नेपाल पर्यटन बोर्ड

म सन् २००० मा खुला प्रतिस्पर्धाबाट पर्यटन बोर्डमा प्रवेश गरेको हुँ । २००१ देखि २००७ सम्म नेपाल सरकारको नेतृत्व तथा युएनडिपी, एसएनभी र डिएफआइडीलगायतका दातृ संस्थाको वित्तीय सहयोगमा सञ्चालित ग्रामीण गरिबी निवारणका लागि पर्यटन कार्यक्रम (टिआरपिएपी) मा वर्किङ कमिटी र एक्स्पर्ट ग्रुपको सदस्य भएर काम गरेँ । २००२-००३ मा मैले गन्तव्य नेपाल अभियानको सदस्यसचिवको जिम्मेवारी सम्हालेँ । 

२००७ मार्चदेखि आठ महिना बोर्डमा निमित्त कार्यकारी प्रमुखको जिम्मेवारी सम्हालेँ । त्यतिबेला सबैलाई मिलाएर काम गर्नु निकै चुनौतीपूर्ण थियो । मेरै पहलमा बोर्डमा पर्यटन सम्पदा तथा संसाधन विकास महाशाखाको गठन भयो । अहिले म त्यो महाशाखाको प्रमुख छु । बोर्डमा आउनुअघिदेखि नै व्यावसायिक रूपमा म पर्यटन क्षेत्रमा नै संलग्न थिएँ । विराटनगरमा हाम्रो पारिवारिक लगानीमा तीन तारेस्तरको होटल रारा सञ्चालनमा थियो । त्यहाँ मैले एक वर्षभन्दा बढी काम गरेँ । अहिले त्यो ठाउँमा नेपाल औद्योगिक विकास निगम बसेको छ ।

०००

सन् १९८१ तिर मैले सिद्धार्थ वनस्थली इन्स्िटच्युटमा पढाएँ । पछि, सार्क सचिवालयमा काम गरेँ । ट्राभल कम्पनीमा कन्सल्ट्यान्ट पनि भएँ । मैले १९९५ मा झण्डै ६ करोड रुपैयाँको लगानीमा स्थापना गरिएको सिद्धार्थ ट्याक्सी सर्भिस प्रालिको संस्थापक सञ्चालक र प्रबन्ध-निर्देशक भई काम गरेँ । तत्कालीन सरकारले काठमाडौंमा सार्वजनिक यातायातलाई सर्वसुलभ बनाउन ल्याएको नीतिको सदुपयोग गर्दै त्यो कम्पनीको स्थापना भएको थियो । 

पुख्र्यौली घर तेह्रथुम भए पनि म विराटनगरमा जन्मिएको हुँ । बिराटनगरबाट प्राथमिक शिक्षा सुरुवात भयो । पछि काठमाडौंको सेन्ट जोसेफ स्कुलमा चार वर्ष पढेँ । एसएलसीचाहिँ ०३२ सालमा पब्लिक मावि रंगेली मोरङबाट गरेँ । म त्यतिवेलाको ब्याचटपर हुँ । आइएस्सी बनारसबाट र बिएस्सी त्रिचन्द्र कलेजबाट गरेँ ।

सन् १९९८ मा बेलेभ्यू युनिभर्सिटी नेब्रास्का अमेरिकाबाट लिडरसिप विषयमा स्नातकोत्तर गरेँ । त्यतिवेला नेपालमा नेपाल भ्रमण वर्ष मनाइँदै थियो । अमेरिकाकै युनिभर्सिटी अफ हवाईबाट २००८ मा इक्ज्युकेटिभ डेभलपमेन्ट इन्स्िटच्युट अफ टुरिजममा पनि स्नातक गरेँ ।

केही समयपछि पर्यटन बोर्डमा प्रमुख कार्यकारी अधिकृत -सिइओ) पद खाली हुँदै छ । नयाँ सिइओ छनोट गर्ने प्रक्रिया पनि सुरु भइसकेको छ । सिइओ छनोट प्रतिस्पर्धात्मक हुनुपर्छ भन्ने मेरो मान्यता छ । म 'मेरिट सिस्टम'मा विश्वास गर्छु । अमेरिकामा पढेका वेला मैले त्यहाँ यस्ता धेरै कुरा देखेको छु । त्यहाँको राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा जस्तै यहाँ पनि बोर्डको सिइओका लागि सार्वजनिक बहस हुनुपर्छ । उम्मेदवारलाई एकै ठाउँमा राखेर उनीहरूका योजना र भिजनको मूल्यांकन गर्नुपर्छ । मूल्यांकन गर्ने व्यक्ति पनि सक्षम हुनुपर्छ । यो प्रक्रिया विवादित बनाउनुहुँदैन र राजनीतिकरण गर्नुहँुदैन । विवादित सिइओ आएर उसले पनि राम्रोसँग काम गर्न सक्दैन । 

शाहीकालमा पनि सिइओ छनोट विवादित भएको थियो । अहिले त्यस्तै संकेत देखिएको छ । विवाद हुँदा आठ महिना सिइओ पद नै खाली भयो । त्यतिवेला मैले नै कार्यवाहक चलाएको थिएँ । अबको छनोट पूर्ण व्यावसायिक र पर्यटन उद्योगको आवश्यकताअनुसार हुनुपर्छ । योग्य मान्छे जो पनि आउनसक्छ । 

०००

नेपाली अर्थतन्त्रको मेरुदण्डका रूपमा रहेको पर्यटनको नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्दै आएको बोर्डमा क्लियर भिजन भएको व्यक्ति आउनुपर्छ र त्यसको छनोट प्रक्रिया विवादरहित हुनुपर्छ । म बोर्डलाई सुधार्न चाहन्छु । दुई वर्षमा केही गर्न सकिनँ भने पनि बस्दिनँ । केही गर्छु भनेर अमेरिकाबाट फर्केको हुँ । त्यहाँ थुप्रै अवसर थिए । 

बोर्डलाई राजनीतिमुक्त तथा व्यावसायिक बनाउने र संस्थागत संरचना बढाउने मेरो मुख्य उद्देश्य हो । पर्यटन उद्योग गतिशील भएकोले त्यसैअनुसार मार्केटिङ र प्रमोसन प्लान बनाउनुपर्छ । पर्यटन अभिलेखालय बनाउने तथा बोर्डप्रति सम्भावनाको दृष्टिकोण बनाउने प्रयास मेरो हुनेछ । वास्तविक रूपमै बोर्डलाई सार्वजनिक निजी साझेदारीको मोडल बनाउने योजना छ मेरो  । देशभरिमा विस्तार भएको नेटवर्कलाई सुदृढ बनाउने र विकेन्दि्रत गर्दै लैजाने मेरो प्रयास छ । कार्यालयमा अनुशासनको सिस्टम बसाउँछु । कर्मचारी अनुशासित भएनन् भने अड्डामा अराजकता बढ्छ । अहिले त्यही भइरहेको छ । कर्मचारीमा एकता नहुँदा बोर्डको कार्यक्षमता घटेको छ । 

पर्यटन भनेको डाइनामिक सेक्टर हो । चार वर्षमा धेरै कुरा परिवर्तन भएका छन् । परिवर्तित सन्दर्भमा नयाँ भिजन लिएर आएको छु । मेरोभन्दा राम्रो भिजन लिएर कोही आउँछ भने उसैले पाउनुपर्छ । परम्परागत किसिमले अब बोर्ड चल्दैन । पर्यटनको प्रतिफल ग्रामीण क्षेत्रसम्म पुयाउने नारालाई कार्यान्वयन गर्छु । पर्यटन वर्षको नाममा गफ मात्र भयो । जनतासम्म यसको प्रभाव पुग्नै सकेन । स्थानीय सञ्चारमाध्यमको पनि भूमिका बढाउनुपर्छ । पर्यटन बोर्ड मेरा लागि जागिर खाने अड्डा मात्र होइन । केही गरेर देखाउनु छ मलाई । 

बोर्डमा सिइओ छनोट प्रक्रिया सुरु भइरहेकै वेला मविरुद्ध सार्वजनिक सञ्चारमाध्यममा विभिन्न कुरा प्रकाशित भइरहेका छन् । यो कुराले मलाई गम्भीर बनाएको छ । अझ दुःखलाग्दो कुरा त यसमा बोर्डका जिम्मेवार व्यक्ति नै संलग्न छन् । फुटाएर शासन गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ बोर्डमा । 

सबै कुराको आफ्नो पद्धति र प्रक्रिया छ । छानबिन गर्ने निकाय छन् । तिनले पद्धतिसम्मत रूपमा छानबिन गर्लान् । अख्तियार छ, सार्वजनिक लेखा समिति छ । सञ्चालक समिति पनि यो कुरामा स्पष्ट हुनुपर्छ । बोर्डअध्यक्ष राजनीतिक दबाबमा परेको देखिन्छ । यस्तो गम्भीर विषयमा सञ्चालक समिति चुप रहनु आश्चर्यजनक छ । 

०००

केही साताअघि सार्वजनिक बिदाको दिन पारेर बोर्डका महत्त्वपूर्ण कागजात चोरी भएको छ । कागजात फोटोकपी गरिएको छ । कार्यालयको गोपनीयता पनि महत्त्वपूर्ण कुरा हो । ऐन-नियममा पनि गोपनीयताका कुरा छन् । गोपनीयताको शपथ खाने जिम्मेवार व्यक्ति नै यस्तो काममा संलग्न हुनु दुःखको कुरा हो । यो संवेदनशील विषय हो । यदि यो सत्य हो भने अपराध हो । कुनै पनि संस्थामा यस्तो काम गर्ने व्यक्ति सजायको भागीदार हुन्छ । यस विषयमा व्यवस्थापनले आवश्यक कदम चाल्ने विश्वास मलाई छ । कुनै पनि कुरा बाहिर ल्याउने एउटा सिस्टम हुन्छ । केही भएकै भए पनि त्यसलाई सडकमा ल्याउनुअघि धेरैपल्ट विचार गर्नुपर्छ । यसको छानबिन गर्ने निकाय छन् । पर्यटन वर्ष कार्यक्रमको हिसाबकिताब लेखापरीक्षणकै क्रममा छ । प्रक्रियामा रहेको कुरा जसरी सार्वजनिक भएको छ यो आपत्तिजनक छ । 

०००

पर्यटन वर्ष सुरु भएदेखि चारपटक सदस्यसचिव फेरिइसकेका छन् । सबैले केही महिनामै विभिन्न बहानामा राजीनामा दिए । मैले दुई वर्ष चलाएँ । तर। मलाई विनाकारण अपदस्त गरियो । धेरैजसो काम मेरै समयमा भएका छन् । पैसा खर्च गर्ने आफ्नै नीति-नियम छन् । पर्यटन वर्ष सचिवालयको आफ्नै कार्यविधि छ । कार्यविधिभन्दा बाहिर केही भएको छैन । 

०००

०६७ पुस २६ गते बोर्ड कार्यकारीप्रमुखले पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयले अनुदानस्वरूप उपलब्ध गराएको १० करोड रुपैयाँ खर्च गर्ने अख्तियारी मलाई तोकेर दिएका छन् । मूल आयोजक समिति तथा कार्यक्रम कार्यान्वयन समितिले स्वीकृत गरेको बजेट तथा कार्यक्रम कार्यान्वयन गराउने मेरो जिम्मेवारी थियो । कार्यविधिअनुसार अधिकारप्राप्त अधिकारी भनेको कार्यक्रम कार्यान्वयन समितिको सदस्यसचिव पनि हो । 

अहिले शाहीकालकै झल्को आउने गरी कामहरू भइरहेका छन् । त्यही प्रकृतिको घटना भएको छ । ०६२ जेठमा तत्कालीन भ्रष्टाचार नियन्त्रण शाही आयोगमा मविरुद्ध मुद्दा हालिएको थियो । सो मुद्दाका सम्बन्धमा बोर्ड सञ्चालक समितिले गठन गरेको छानबिन समितिले उजुरीमा उठाइएका कुनै पनि विषय प्रमाणित नभएको प्रतिवेदन दिएको थियो । मविरुद्ध यस्ता निराधार हल्ला भइरहेका छन्, त्यसको पछाडि मलाई दौडिनु जरुरी छैन । सम्बन्धित निकायले निष्पक्ष मूल्यांकन गर्नेछन् सबै विषयमाथि । 

बोर्ड सञ्चालक समिति सक्षम हुनुपर्छ भन्नेमा कसैको दुईमत नहोला । सञ्चालक समितिमा सबै क्षेत्रको प्रतिनिधित्व छैन । पाँचजना सदस्य क्षेत्रगत रूपमा आउनुपर्छ भन्ने मेरो पुरानै माग हो । पूर्वबाट बल्ल प्रतिनिधित्व भएको छ । मध्य र सुदूरपश्चिमबाट अझै हुन सकेको छैन । 

बोर्ड सदस्यको नियुक्ति ऐनअनुसार हुनुपर्छ । विशुद्ध पर्यटन व्यवसायी र शैक्षिक योग्यता भएकोलाई मात्र बोर्डमा ल्याउनुपर्छ । बोर्ड ऐनमा पर्यटन प्रवर्द्धन गर्ने कार्यमा संलग्न रहेका पर्यटन व्यवसायी तथा प्राकृतिक एवं सांस्कृतिक सम्पदासँग सम्बन्धित विशेषज्ञ बोर्ड सदस्य हुनसक्ने व्यवस्था छ । त्यसलाई कार्यान्वयन गरेर जानुपर्छ । सक्षम नेतृत्व पाएमा पर्यटन बोर्डले फड्को पार्नेछ । 

प्रस्तुतिः लक्ष्मीप्रसाद खतिवडा 

तस्बिरः श्रीधर पौडेल